Qastrin mədə-bağırsaq traktı, mədəaltı vəzi hüceyrələri tərəfindən sintez olunan peptid hormondur. Mədənin parietal hüceyrələri tərəfindən qastrik turşunun (xlorid turşusu) sintezini stimullaşdırır. Qida və ya antasidlərin qəbulu zamanı mədədə yaranan qələvi mühitin təsirindən qastrinin sintezi aktivləşir. Normal halda qida qəbulundan sonra qastrin sekresiyası artır, həzm prosesi bitdikdən sonra isə normal həddə düşür. Mədənin turşuluğu artdıqda isə mənfi əks əlaqə vasitəsiylə qastrin sintezi inhibisiya olunur. Bundan başqa qastrin öd, mədəaltı vəzi şirəsinin sekresiyasını, mədə-bağırsaq traktının peristaltikasını, mədənin epitel və endokrin hüceyrələrinin böyüməsini stimullaşdırır.

Sintezi:

Qastrin mədə (antral hissəsi), 12 barmaq bağırsağın selikli qişasında, həmçinin mədəaltı vəzidə yerləşən, mədə-bağırsaq traktının diffuz endokrin sisteminə aid G hüceyrələri tərəfindən sintez olunur. Bu peptid hormonun sintezini 17-ci autosom xromosomun 17q21.2 lokusunda yerləşən GAS geni kodlaşdırır. Tərkibindəki amin turşusunun sayına görə qastrinin 3 forması mövcuddur:

1.  Qastrin-34 ("big" qastrin)- yarımparçalanma müddəti 20-25 dəqiqədir.
2.  Qastrin-17 ("little" qastrin)-yarımparçalanma müddəti 5 dəqiqədir.
3.  Qastrin-14 ("mini" qastrin)-yarımparçalanma müddəti 5 dəqiqədir.

Bundan başqa qastrinin son C-terminal ucundakı beş amin turşu ardıcıllığına identik, sintetik forması olan pentaqastrin istehsal olunur.

Sekresiyası:

Qastrin hormonunun sekresiyası bir sıra stimulyator və inhibitorların təsirilə tənzim olunur. Bu tənzimləyiciləri aşağıdakı kimi klassifikasiya etmək olar:

Stimulyatorlar;

  Mədənin pilorik hissəsinin daralması

  Vaqal stimulyasiya (neyrokrin bombezin (14 amin turşusundan ibarət peptid) və GRP (gastrin-releasing peptide) vasitəsilə)

  Betta-adrenergik, xolinergik maddələr

  Mədədə turşuluğun azalması

  Mədədə zülal hissəciklərinin varlığı

İnhibitorlar;

  Mədə turşuluğunun artması

  Somatostatin- mədə, 12 barmaq bağırsaq, mədəaltı vəzinin delta hüceyrələri tərəfindən sintez olunaraq G hüceyrələrin sekretor funksiyasını zəiflədir.

  Sekretin- bağırsaqda pH azaldıqda 12 barmaq bağırsağın S-hüceyrələri tərəfindən sintez olunur və qastrin sintezini inhibisiya edir.

  Vazoaktiv bağırsaq peptidi- mədə-bağırsaq traktı, pankreas, hipotalamusun supraxiazmatik nüvələri tərəfindən sintez olunur, ürəyin yığılmasını, traxeya, mədə, öd kisəsində damarların genişlənməsini stimulyasiya edir, qastrin sekresiyasını isə inhibisiya edir.

  Qlükaqon- mədəaltı vəzinin alfa hüceyrələri tərəfindən sintez olunan, karbohidrat mübadiləsində iştirak edən, sekretin ailəsinə daxil olan hormondur.

  Kalsitonin-qalxanabənzər vəzinin parafollikulyar hüceyrələri tərəfindən sintez olunur, sümük mübadiləsinin tənzimlənməsində iştirak edir, mədə-bağırsaq traktının G hüceyrələrinə sekretinə bənzər təsir göstərərək qastrin sintezini inhibisiya edir.

Funksiyası:

Qastrin mədənin parietal hüceyrələri tərəfindən xlorid turşusunun sintezini stimullaşdırır. Hormon bu funksiyanı ya birbaşa bu hüceyrələrə təsir etməklə, ya da mədənin enteroxromaffinə bənzər hüceyrələrinin səthindəki xolesistokinin B reseptorlarına birləşərək, bu hüceyrələrdən histamin sintezini stimullaşdırmaqla icra edir. Histamin parietal hüceyrələrə parakrin təsir göstərməklə bu hüceyrələrdən H⁺ ionlarının sekresiyasını aktivləşdirir. Bundan başqa qastrin orqanizmdə bir sıra digər funksiyaları da icra edir;

 Parietal hüceyrələrin böyüməsini və inkişafını stimullaşdırır.

 Əsas hüceyrələrdən mədənin həzm fermentləri olan pepsinogenin (pepsinin inaktiv forması), zimogenin sintezi aktivləşdirir.

 Mədənin antral hissəsinin yığılma qabiliyyətini, pilorik sfinkterin isə relaksasiyasını artıraraq mədə möhtəviyyatının boşalmasını intensivləşdirir.

 İleoçekal qapağın relaksasiya olunmasında vacib rol oynayır.

 Mədəaltı vəzinin ferment sekresiyasını və öd kisəsinin boşalmasını induksiya edir.

 Aşağı ezofageal sfinkterin yığılmasını isə endogen qastrindən daha çox pentaqastrin (süni istehsal olunmuş) stimullaşdırır.

 Qastrin qastrokolik refleksin yaranmasına təsir edir.

Klinik və diaqnostik əhəmiyyəti:

Qastroduodenal xoralar, qeyri-xora mənşəli dispepsiyalar, qastroezofageal reflyuksun müalicəsi zamanı qəbul edilən proton (H⁺) pompa inhibitorları (benzimidazol əvəzləyiciləri, omeprozol) mədənin parietal hüceyrələri tərəfindən xlorid turşusunun sintez olunmasını inhibisiya edir. Yaranan axlorhidriya (mədədə turşuluğun azalması) hiperqastrinemiyanın ən çox rast gəlinən səbəbi hesab olunur.

Pernisioz anemiya, atrofik qastrit zamanı mədənin ferment sintez edən əsas hüceyrələri ilə bərabər xlorid turşusu sintez edən parietal hüceyrələri də atrofiyaya məruz qalır. Nəticədə mədənin pH-ı artır və yaranan qələvi mühit antral hissənin G hüceyrələrindən qastrin sekresiyasını stimulyasiya edir.

Qastrin sintezi patoloji olaraq pankreasda (20-40%) və ya 12 barmaq bağırsaqda (50-70%) inkişaf edən neyroendokrin şişlər (qastrinoma) zamanı artır. Mədəaltı vəzinin G hüceyrə şişləri, hiperqastrinemiya və ağır mədə-12 barmaq bağırsaq xorası triadası Zollinger-Ellison sindromu kimi tanınır. Qastrinomaların 50%-dən çoxu bədxassəli olub, limfa düyünlərinə və qaraciyərə metastazlar verir. Təxminən 25%-i I tip çoxsaylı endokrin neoplaziya (MEN 1- multiple endocrine neoplasia type 1) sindromunun tərkibinə daxil olur və hiperparatiroidizm, hipofizar adenoma ilə assosasiya olunur. MEN-1 assosasiyalı şişlər erkən yaşlarda üzə çıxır və çox zaman xoşxassəli olur. Normal və ya artmış xlorid turşusu fonunda rast gəlinən hiperqastrinemiya Zollinger-Ellison sindromuna şübhə yaradır. Qastrinoması olan pasientlərin böyük əksəriyyətində (> 60%) qastrin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə (> 400 pg/ml) artmış olur. Bazal (yəni heç bir stimulyasiya olmadan, acqarnına) mədə turşusu sekresiyası > 15 mmol/saat olan, əvvəlcədən mədəsində heç bir qastrik əməliyyat icra olunmayan, mədə və ya duodenal xoralı pasientlərdə qastrin miqdarının > 1000 pg/ml olması qastrinoma üçün diaqnostik kriteriya hesab olunur.

Mədə, nadir hallarda duodenal xoralar, pilorik hissənin obturasiyası zamanı mədə turşuluğunun normal olması və ya azalması fonunda qastrin miqdarı arta bilər. Bundan başqa şəkərli diabet, qastroparezlə müşahidə olunan avtonomik neyropatiyalar, feoxromositoma, tireotoksikoz, paraneoplastik sindromlar zamanı da mədə turşuluğunun normal olması fonunda hiperqastrinemiya yarana bilər. Belə hallarda üzə çıxan hiperqastrinemiyanı qastrinoma zamanı yaranan hiperqastrinemiyadan fərqləndirmək üçün kalsium və ya sekretinlə (daha təhlükəsiz hesab olunur) provokativ testlər aparmaq lazım gəlir. Bu patologiyalar zamanı sekretin və ya kalsium infuziya olunduqdan sonra qastrin miqdarı azalır. Zollinger-Ellison sindromu və G-hüceyrə hiperplaziyası zamanı isə bu maddələrin hər hansı birinin yeridilməsi qastrin miqdarının daha da artmasına səbəb olur.

Kalsium infuziya testi zamanı pasientə kalsium qlükonat yeridilir və 4 saat müddətində, hər yarım saatdan bir qastrinin miqdarı müayinə olunaraq infuziyadan əvvəlki qastrin miqdarıyla müqayisə olunur.

Sekretin testi zamanı sekretin venadaxilinə yeridilir, inyeksiyadan əvvəlki və sonrakı qastrin miqdarı bir saat intervalla müayinə edilir və müqayisə olunur.

Provokativ testlər yalnız qastroenteroloji və ya endokrinoloji tibb müəssisələrində, həkim nəzarəti altında icra olunmalıdır. Kliniki-biokimyəvi laboratoriyalarda bu testlərin müayinəsi uyğun hesab olunmur.

Nümunə: qan zərdabı

Nümunə həcmi: 1,0 mL

Minimal həcm: 0,5 mL (bu həcmlə müayinəni təkrar aparmaq mümkün deyil)

Konteyner: qırmızı/sarı qapaqlı birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulmuş plastik sınaq şüşəsi (gelli sınaq şüşələrinə üstünlük verilir)

Əgər nümunə başqa bir laboratoriyaya daşınacaqsa, qanın zərdab hissəsi ayrılaraq dondurulmalıdır.